Yapısal özellikler: Medreseler yapısal olarak inşa edilmesindeki en önemli etkenlerin başında coğrafi şartlar gelmektedir. Diğer baskın etken ise bulunduğu çevredeki yapı elemanlarının etkisinde kalmıştır. Bir diğer etken ise kullanıcılar, müderrisler, talebeler ve diğer çalışanlar medrese mimarisinde önemli rol oynamıştır.
Medrese plan bazında incelediğimizde ise yukardaki etkenleride göz önünde bulundurarak sıcak iklim yaşandığı bölgelerde açık avlu planı, soğuk iklimin yaşandığı bölgelerde ise kahir ekseriyeti kapalı avlu geleneksel medrese planı tercih edildiği gözlemlenmiştir. Medreselerde iki ayrı plan tipi iki farklı iklim ayrı ayrı uygulanırken, her iki plan tipi de bir bölgede kullanıldığı gözlemlenmiştir.
Selçuklular ve Osmanlılar da medrese yapıları genelde birbirlerine bir benzerlik içermektedir. büyük bir taç kapı, açık avlulu medreselerde avluya girişi sağlayan tonozlu bir yapı bizi karşılar. Ortadaki bu avlunun girişinin karşısına gelen cephesinde büyük bir eyvan ve bu eyvanın iki yanında da çoğu zaman birer büyük oda bulunmaktadır. Bunlar kışlık dershane, müderris odası veya türbe olarak kullanılmaktaydır. Avlunun sağında ve solunda ise önü revaklı küçük odalar yer alır. Odalar, medrese vazifelilerinin ve öğrencilerinin çalışma, barınma ve dinlenme yerleridir.
Yan odaların ortasında da çoğu zaman birer eyvan bulunur. Giriş eyvanının sağ ve solunda da farklı işlevleri olan bazı odalar yer aldığı gözlemlenmektedir. Anadoluda bulunan kubbeli medreseler de aynı plana göre yapılmışlardır. Ancak ortadaki açık avlu bunlarda kareye dönüşmüş, üstü kubbeyle kapatılmış ve genellikle de yan eyvanlara yer verilmemiştir. Ayrıca bu iki tipi birbirinden ayıran diğer bir nokta da, açık avlulu medreselerin iki katlı olarak inşa edilmiş olmalarına karşın, kubbeli medreselerde bu tip Örneklerin görülmemesidir.
Kullanım amaçları : Medrese gereksinimi 8.yüzyıl sonları ile 9.yüzyıl başlarında Karahanlılarda ortaya çıkımıştır, ilk zamanlarda ters T planlı camilerde, medreselere atfedilen görevler camilerde namaz vakitleri dışında yerine getiriliyordu. Daha sonraki yıllarda devlet desteği ile ilk dönem medreseler inşa edilmeye başlandı,Selçuklular da ve Osmanlılar da vakıf kültürü baskın olduğundan devlet bu tür yapılardan belirli oranda desteğini çekti. Bunun yerine inşaa edilecek herhangi bir eser için evvela bir vakıf tahsis edildi. Bunların içinde medreselerinde olduğu gözlemlenmektedir. İslam aleminde vakıf malı çok önemlidir, hiç kimse vakıf malına yanlış bir göz ile bakamaz.
‘’ Süleyman peygamber döneminde dünya üzerinde bütün canlıların yönetimi Allah cc tarafından Süleyman peygambere verilmiştir. Emir altında bulunan canlılardan biri olan kuş ile aralarında şu diyalog geçer ey Süleyman peygamber bütün herşeyin senin emrinde olduğuna güvenme tacını tahtını yıkarım deyince Süleyman peygamber şaşırır ve şöyle düşünür küçücük kuş beni ne ile tehdit ediyor acaba diye aklından geçirirken kuşa döner ve bu nasıl olacak der, bunun üzerine kuş gider bir vakıf malından bir tane buğday alıp çatına atarım, vakıf malını kullanmaktan tacın tahtın yıkılır…’’
Selçuklular ve Osmanlılar döneminde vakıf çok önemli bir yer tutardı. Buna binaen yapılan herhangi bir eserin idame ettirilebilmesi için vakıf kurulur ve bütün ihtiyaçları bu vakıf üzerinden karşılanıldığı gözlemlenmektedir. Medreselerin kahir ekseriyeti bu minval üzere inşaa edilmiş ve yaşatılmıştır.
Medreselerde islami ilimlerin dışında tıp, tıp eğitimi verilen veya tıp pratiği yapılan darüşşifalar, astronomi, astronomik gözlemlerin yapıldığı alanlar, matematik, fen gibi ilimlerin tahsis edildiği alanların bütününü medreseler yerine getiriyordu. 8.yüzyıl ve 12. yüzyıllar arasında dünya çapında bilim adamları yine bu medreseler vasıtası ile yetişmiştir.
Hüseyin AK
İç Mimar